कोरोना बरा झाल्यानंतर च्या लक्षणांवर आयुर्वेद उपचार आहे अधिक प्रभावी
कोविड -19 विषाणूचासंसर्ग झाल्यानंतर बरेच लोक Quarantine कालावधीतून मुक्तहोत आहेत. हाविषाणूची लागण झालेल्याप्रत्येक व्यक्तीसाठी आणि तिच्याकुटुंबासाठी हा कठीणकालावधी आहे. Quarantine कालावधी दरम्यान अनेक शारिरिक, मानसिक अडचनी येतात व त्यावर देखिल मात करुन कोरोना आजारावर विजय मिळवला जातो. परंतु घरीकोविडनंतरची काळजी घेणे देखीलतितकेच महत्वाचे आहे. कारण खुप व्यक्तींसाठी कोविड बरा झाल्यानंतर बर्‍याच शारिरीक व मानसिक तक्रारींना सामोरे जावे लागते.
कोविड बरा झाल्यावरही तसेच कोविड -१९ ची आर टी पी सी आर चाचणीनिगेटिव्ह आल्यानंतरदेखिल बर्‍याचरूग्णांना दीर्घकाळापर्यंत आणि तीव्रस्वरूपाचा त्रास होऊ शकतो. त्यापैकी काही लक्षने खालिलप्रमाणे आहेत:
( Post Covid Symptoms)
- सततथकवा किंवा थोड काम केले तरी तीव्र थकवा (Constant body fatigue or Chronic Fatigue Syndrome)
- धाप लागणे, थोड काम केले तरी दम लागणे (Breathlessness, Dyspnea on exertion)
- झोपेचीविकृती- अनिद्रा किंवा बेचैनी ( Insomnia, Restlessness)
- म्युकरमायकोसिस – Mucormycosis
- औदासिन्यआणि चिंता (Depression, Anxiety)
- डिफ्यूजमायल्जिया- मांसपेशी सतत दुखत राहणे (Diffuse myalgia – Bodyache)
- गोंधळ होणे (Confusion), लक्ष केंद्रीत करताना अडचनी, छोट्या गोष्टी विसरणे इत्यादी काहीसंज्ञानात्मक लक्षणे.
- स्नायू आणि सांधे दुखी
जर योग्य काळजी घेतलीनाही तर काहि व्यक्तींमधे फुफ्फुसांचे नुकसान, हृदयाचीहानी इत्यादीसारख्या गंभीरपरिस्थिती विकसित होऊ शकतात.
रोगप्रतिकारशक्तीचे विकार (immune disorders), मधुमेह, उच्च रक्तदाबइत्यादींसारख्या आरोग्याच्या परिस्थितीचा इतिहासअसलेल्या लोकांना कोव्हिड -१९ नंतरच्याcytokine storm नावाच्या आरोग्याच्या परिस्थितीचाधोका जास्त असतो.
cytokine storm म्हणजे जेव्हा रोगप्रतिकारक प्रतिक्रिया जास्त प्रमाणात उद्दिपित होते तेव्हा सायटोकीनप्रथिने वेगवान वेगाने रक्तामध्ये जास्तप्रमाणात सोडली जातात.
ही प्रतिकारशक्ती प्रतिक्रिया; तापमानातील विकृती, झोपेची विकृती, संज्ञानात्मक विकृती आणि तीव्रथकवा यासारख्या असंख्यलक्षणांसाठी कारणीभुत असते. अशी स्थीती आधीच इतर आजार असलेल्या लोकांसाठी गंभीरअसू शकते.
घरी पोस्ट कोविड -१९ व्यवस्थापनासाठीआरोग्य मार्गदर्शक तत्वे कोणतीआहेत?
आरोग्य मंत्री हर्षवर्धनआणि आयुष मंत्रीश्रीपाद नाईक यांनीतयार केलेल्या आयुर्वेदआणि योगावर आधारितकोविड -१९ च्या राष्ट्रीय क्लिनिकल मॅनेजमेंटप्रोटोकॉलनुसार उच्च जोखीमप्रवर्गात आणि थेटसंपर्क असलेल्या लोकांमध्ये हाआजार रोखण्यासाठी काहीमहत्त्वाचे विशिष्ट उपाय सुचवलेगेले होते. .
यात लक्षणे नसलेल्या आणि सौम्य लक्षणात्मक लोकांसाठीउपाय देखील सांगीतले आहेत तसेच कोविडनंतरच्या शारीरीक समस्यांनी ग्रस्त लोकांचा देखील यातसमावेश आहे.
Post-Covidमार्गदर्शक तत्त्वे : (Post Covid Self care Regimen)
दिवसभर कोमट पाणीप्या (जर contra-indicated नसेल तर)
रोग प्रतिकार शक्ती वाढवनारी आयुर्वेदिक औषधे आयुर्वेदिक डॉक्टरांच्या सल्ल्याने घ्यावीत.
तसेच शरीरातील पेशी हाणी (Tissue Damage) भरुन काढण्यासाठी देखिल आयुर्वेदिक औषधे घ्यावीत.
हळु हळु श्रेणीबद्धपद्धतीने व्यावसायिक कामास पुन्हासुरू करावी. आरोग्य योग्य असल्यास घरातील हलक्या कामापासुन सुरुवात करु शकतात.
योगासन, प्राणायाम आणि ध्यान (आपल्या आरोग्यास परवानगीनुसार किंवाठरविल्यानुसार) सराव करूशकतो
श्वासोच्छ्वासाचे व्यायाम डॉक्टरांच्या सल्ल्यानुसर कमी अधिक केले जाउ शकतात.
योग्य संतुलित आणि पौष्टिकआहार (ताजे शिजवलेलेपचायला सोपेअसे अन्न)
पुरेशी झोप आणिविश्रांती घ्या.
धूम्रपान आणि मद्यपानकरणे टाळा.
कोविड आणि कॉमोरबिडीटीजव्यवस्थापित करण्यासाठी सल्ला दिल्यानुसारनियमित औषधे घ्या.
प्रिस्क्रिप्शनचाInteraction टाळण्यासाठी व्यक्ती घेतअसलेल्या (अ‍ॅलोपॅथिक / आयुष) सर्वऔषधांबद्दल आपल्या डॉक्टरांना पुर्ण माहीती द्या.
घरी स्व-आरोग्यदेखरेख करणे कधीहीविसरू नका जसेरक्तदाब, तापमान, रक्तातील साखर (विशेषकरुन मधुमेह असल्यास), पल्सऑक्सिमेट्री इ .
सतत घसा कोरडा पडणे, खोकला / घसा खवखवणे झाल्यासमिठ व हळद टाकलेल्या कोमट पाण्याने गार्गल्स कराआणि स्टीम इनहेलेशन (वाफ) घ्या. गार्गल्स / स्टीम इनहेलेशनसाठीऔषधी वनस्पती / आयुर्वेदिक तेल यांचा वापर आयुर्वेदिच डॉक्टरांच्या सल्ल्यानुसार करु शकतात. ईतर काही लख्शने जाणवल्यास तज्ञ आयुर्वेदीक डॉक्टरांच्या सल्ल्याने किंवा चिकित्सकाच्या सल्ल्यानुसार औषधे घ्यावी.
उंच श्रेणीतील ताप, धाप किंवा दम लागणे, Sp02 <95%%, छातीमधे अस्पष्ट वेदना, अचानकपणे काहिहि न सुचने / मानसिक गोंधळ उडणे, अती प्रमाणात अशक्तपणा इत्यादी लक्षणावरती नेहमीच लक्ष असु द्यावे, व योग्य वेळी डॉक्टरांची मदत घ्यावी.
म्युकरमायकोसिस - Mucormycosis
म्युकरमायकोसिस काय आहे ? ( What is Mucormycosis)
कोरोनातून बरे झाल्यावर डोळे-नाकाजवळ वेदना होणे हे म्युकरमायकोसिसचे संकेत आहेत.
म्युकरमायकोसिस एक फंगल इन्फेक्शन (बुरशी संसर्ग) आहे.
कोरोना उपचारादरम्यान ऑक्सिजन चा वापर, रेमदेसिवीर, टॉसिलीझुमॅब , स्टेरॉइड चा वापर यामुळे नाका मागील पोकळीत या बुरशी जन्य आजाराच्या वाढीला पोषक वतावरण मिळते व येथे बुरशी वाढुन डोकेदुखी, डोळे दुखने असे अनेक लक्षणे निर्माण करतात. याच्य अतीवाढीमुळे डोळेसुद्ध गमवावे लागु शकतात तसेच मृत्यु साठी देखिल ही बुरशीजन्य वाढ कारणीभुत ठरु शकते.
लक्षणे -
डोळे, नाकाजवळ वेदणा व लाली, ताप, डोकेदुखी, कफ, नाक ब्लॉक होणे, श्वसनास त्रास, रक्तासह उलटी, मानसिक स्थितीत बदल
दातामधे वेदना, इत्यादी लक्षणे यात अढळुन येतात.
मधुमेह, स्टेरॉइड, इतर दिर्घ्ह कालीन व्याधीने ग्रस्त, रेमडेसिवीर, टॉसिलीझुमॅब , स्टेरॉइड चा वापर , आय सी यु मधे अधिक काळ ऍदमीट असणार्‍या व्यक्तींना या म्युकरमाय्कोसीस चा धिका अधिक आहे.
म्युकरमायकोसिस झाल्यावर काय टाळावे ?
म्युकरमायकोसिस संबंधी मागदर्शक सूचना, लक्षणे यांबद्द्दल दिरंगाइ करु नका. वेळीच डॉक्टरांचा सल्ला घ्या.
आयुर्वेद घरी पोस्टकोविड व्यवस्थापनात कशीमदत करू शकेल?
Also Read : Allergic Rhinitis Ayurvedic Treatment
कोरोना बरा झाल्यानंतर च्या लक्षणांवर आयुर्वेद उपचार -
आयुर्वेद हे अतिप्राचीन शास्त्र आहे. आयुर्वेदाने अशा कितितरी आजारांच्या साथी,Endemic, Pandemic पाहिल्यात व लोकांचे प्राण देखिल वाचवले आहे. आताच्या कोविड च्या साथीमधे देखिल आयुर्वेद महत्वाची भुमिका निभावत आहे. आयुर्वेदानुसार, शरीरातील कोणतीही विकृतीवात, पित्त आणिकफ दोषांच्या असंतुलनामुळेहोते. कुठल्याही ज्वरामधे आपल्याशरीरात आम (विषाक्त पदार्थ) अधिक प्रमाणात तयार व जमा होतो.
म्हणूनच, आयुर्वेदामधेदोष संपूर्णपणे साम्य अवस्थेत ठेवन्य़ास व साम्यवस्था निर्माण करण्यासाठी शरीर संतुलितठेवणे आणि शरीरासडिटॉक्सिफाई करणे यावर लक्ष केंद्रितकेले जाते.
कोणत्याही रोगाचा परिणाम रोग, प्रकृति, सत्त्व, सात्म्य आणि एखाद्या व्यक्तीचे वययावर अवलंबून असतो.
च्यवनप्राशतुमची रोगप्रतिकार शक्तीतसेच श्वसन प्रणालीमजबूत करण्यासाठी सेवन केले जाऊ शकते. याने शरीरातील tissue damage भरुन निघन्यास मदत होइल तसेच फुफ्फुसांचे कार्य योग्य सुरु हौन थकवा दम लागने अस्गि लक्षणे देखिल कमी होण्यास मदत होइल.
ब्राम्ह रसयान आपल्या रोगप्रतिकारशक्तीला बळकट करण्यासाठीआणि आपल्या शरीराच्यासर्व अवयवांना बळकटकरण्यासाठी वापरले जाऊ शकते. हे शरीरातून आतूनधातु क्षय कमी करण्यास व Anti oxidant असल्याने थकवा कमी करण्यास मदत करते.
त्रिफलाचुर्ण रात्री घेतल्याने शरीरातीलवाढलेले पित्त नियमित होण्यास तसेच विषाक्तपदार्थांपासून मुक्त होण्यास मदतहोते.
अश्वगंधा एक अ‍ॅडॉप्टोजेनम्हणून कार्य करते ज्यामुळे शरीरालाविविध प्रकारच्या तणावात (अ‍ॅडॉप्टोजेन) शरीर योग्य करण्यास मदत होतेआणि शरीराची क्षमता आणि आरोग्य वाढते. अश्वगन्धा मज्जासंस्थेलाशांत आणि मजबूतदेखील करते. बर्‍याच व्यक्तींमधे कोविड नंतर Neuropathy, Peripheal Neuropathy ची लक्षणे दिसायला सुरुवात होते अशावेळी अश्वगंधा अतीशय उपयुक्त ठरते.
शतावरी अस्थी वा मांसपेशींची शक्तीवाढविण्यात मदत करते. त्यमुळे लवकर थकवा येणे कमी होते व stamina वाढतो.
य़ामधे आयुर्वेदिकपंचकर्म थेरपी देखिल वापरली जाऊ शकतेज्यामुळे शरीराची दोषांपासुन स्वच्छताहोऊन विषाक्तपदार्थ कमी होतात.
शरीराचे अभ्यंग केले असता शरीरातील मांसपेशी मधील रक्तप्रवाह योग्य होतो व मांसपेशी बळकट होण्यास मदत झाल्याने उत्साह वाढतो व थकवा कमी होतो. संपूर्णशरीराची मालिश कोमट तीळतेलाने अथवा इतर योग्य तेलाने करुन त्यानंतर स्वेदन (संपूर्ण शरीरास वाफ देणे) केल्यास अधिक फायदा होतो.
योग आणि प्राणायामशरीरातून लैक्टिक acidसिड काढूनटाकण्यासाठी केला जाऊशकतो. हे आपल्यालाथकवा दूर करण्यातमदत करेल.
आपण आपल्या प्रकृतिनुसार आयुर्वेदआहाराचे आचरण करू शकता.
तळलेले आणि मसालेदारपदार्थ , अंबटतसेच बेकरी पदार्थ, पचन्यास जड आहार घेणे टाळावे. तसेच खुप जास्त चिकन, मटन, अंडी, अंबवलेले पदार्थ आहारात घेणे टाळावे. कोविड मुळे , ज्वरामुळे व वापरलेल्या ऍलोपॅथीच्या औषधींनी पचन शक्ती बरीच कमी झालीली असते त्यामुळे या दरम्यान पचन्यास हलका आहार सेवन करावा.
पूर्णपणे बरे होण्यासाठीमनाची सकारात्मक स्थितीराखण्यासह आहार व विहाराचे पथ्ये पाळणे खूप महत्वाचेआहे. आयुर्वेदिक उपचार पद्धतींनी रुग्णाला दीर्घमुदतीसाठी आराम आणिरोग प्रतिकारशक्ती वाढविण्यास नक्किच मदत होते व अनेक रुग्नावरती याचा अतिशय चांगल्का परीणाम दिसुन येत आहे.
आयुर्वेदिक उपचार शरीराच्यासर्व पेशींना पुन्हा बरेकरण्यास मदत करूशकते आणि हे उपचार कोणत्याही Side Effects/ दुष्परिणामांपासून मुक्त आहे.
- Dr.Yogesh Chavan, MD(Ayurveda)