आयुर्वेदाच्या मदतीने वजन कमी करण्यासाठी जीवनशैली आणि प्रभावी औषधे

आयुर्वेद एक प्राचीन भारतीय उपचार पद्धती आहे जी शरीर आणि मनाच्या संतुलनावर जोर देते. वजन कमी करणे आव्हानात्मक असू शकते, परंतु आयुर्वेदाच्या तत्त्वांद्वारे आपण आपल्या जीवनशैलीत सुधारणा करून अधिक प्रभावीपणे वजन कमी करू शकतो. चला तर मग, आयुर्वेदातील काही महत्वाची तत्त्वे आणि वजन कमी करण्यासाठी आवश्यक औषधांच्या महत्त्वाबद्दल चर्चा करूया.

स्थौल्य (Obesity) हा विकार मानवास वाढत्या औद्योगीकरणाची, वाहणांची व सुखसोयींची देण आहे.

भारतासारख्या देशात जेथे २६ करोड लोक गरीबी रेषेच्या खाली जीवन व्यतीत करतात त्याच देशाचा स्थुल व्यक्तींच्या संख्येने जगात अमेरिका व चीन नंतर तीसरा क्रमांक लागतो यावर विश्वास बसत नाही. परंतु नुकत्याच झालेल्या एका सर्वेनुसार भारतात ४ करोड ६३ लाख इतके स्थुल व्यक्ती आहेत तसेच जगातील स्थुल व्यक्तींपैकी १५% भारतात आहे.

स्थौल्य हा आजार चयापचयात्मक विकृती असुन याचे प्रमुख कारण चुकीची जीवनशैली हेच आहे. या आजारात घेतलेल्या आहाराचा बहुतांश भाग हा मेदामध्ये रुपांतरीत होउन हे मेद(Fats) शरीरातील पोट, मांड्या, स्तन, गळा, दंड या भागांत प्रामुख्याने संचीत होते व परीणामी ह्या भागांचा आकार वाढतो व शरीर बेढब होऊन दैनंदिन शरीरक्रियांमध्ये बाधा उत्पन्न करते.

मेदोमांसातिवृध्धत्वाञ्चलस्फिगुदरस्तन:।

अयथोपचर्योत्साहोनरो अतिस्थुल उच्यते॥ चरक सुत्र.२१/१९

आचार्य चरक यांच्यानुसार मेद व मांसाच्या अतिवृद्धीमुळे उदर, स्तन, मांड्या, नितंब यांचा आकार प्रमाणापेक्षा वाढुन ते लटकतात व शरीराच्या हालचालीसोबत ते हलतात, शरीराच्या वृद्धीच्या अनुषंगाने तितकेसे बल किंवा उत्साह व्यक्तींमध्ये नसतो अशा व्यक्तीस स्थुल म्हणावे. चरकांनी स्थुल व्यक्तीची गणना निंदीत पुरुषांमध्ये केली आहे. अशा व्यक्तींना कुठलाही आजार लवकर होऊ शकतो.

शरीरात आहाराचे पचन होताना आहार-रसावर धात्वग्नींची प्रक्रिया होऊन त्याचे रुपांतरण क्रमाणे रस-रक्त- मांस- मेद- अस्थी- मज्जा- शुक्र या धातुंमध्ये होते. परंतु अयोग्य आहार-विहार, व्यायामाचा अभाव इत्यादी कारणांनी मेदोधात्वग्नी मंद होतो व मेदाचे रुपांतरण पुढील अस्थी- मज्जा- शुक्र या धातुंमध्ये होत नाही, परीणामी मेद अतिमात्रेत तयार होऊन तो उदर, नितंब, स्तन, मांड्या या ठीकाणी साचतो.

स्थौल्याची कारणे-

- जास्त प्रमाणात गोड, थंड व तेलकट आहराचे सेवन

- जड व पचन्यास अवघड आहार, कफ व मेद वृद्धीकर आहारपदार्थांचे अतिसेवन

- तळलेले पदार्थ, फास्ट फूड, जंक फुड, डबाबंद व प्रिजर्वेटीव युक्त खाद्य पदार्थ

- दिवसा झोपने तसेच जेवनानंतर लगेच झोपणे

- जेवनाच्या अनियमीत वेळा, घाइ-घाइने जेवनाची सवय

- बीजदोषांमुळे कुटुंबात स्थौल्य हा विकार पुढच्या पिढीतील व्यक्तीला देखील होऊ शकतो.

- स्टेरॉइड, ऍन्टी-डीप्रेसंट, ऍन्टी-सायकॉटीक तसेच कॉन्ट्रासेप्टीव पिल्स सारख्या औषधामुळे स्थुलता येते

- थायरॉइड विकार, कुशिंग सिण्ड्रोम, डिप्रेशन या आजारांमुळे देखील स्थौल्य उत्पन्न होते.

आपण स्थुल आहात काय?

स्थौल्य ठरवण्यासाठी एक सोपी टेस्ट आहे, ती म्हणजे Body Mass Index (BMI)

BMI म्हणजे शरीराचे वजन उंचीच्या प्रमाणात किती आहे हे सांगणारा सुचक अंक. शरीराचे वजन व उंचीचा वर्ग यांचा भागाकार केल्यास BMI मिळतो.

साधारणत: योग्य BMI हा १८ ते २३ इतका असतो

ओव्हर वेट = २३ ते २८ BMI , अशी व्यक्ती स्थुल नसते पण स्थौल्याकडे सरकत असते

स्थौल्य = २८ च्या पुढे BMI असलेली व्यक्ती स्थुलतेच्या कक्षेत येते.

स्थौल्य- लक्षणे व उपद्रव-

- पोट, मांड्या, स्तन, नितंब याठीकाणी चरबी साचुन आकार बेढब होतो

- स्थुल व्यक्तींमध्ये स्वेद अतिप्रमाणात असतो व त्यामुळे दुर्गंधता हे लक्षण प्रामुख्याने दिसुन येते

- दौर्बल्य हे लक्षण देखिल प्रमुख असते, थोडे काम केल्याने थकवा येतो तसेच कोणतेही काम करण्यासाठी उत्साह बिलकुल नसतो.

- तारुण्याचा नाश होतो व व्यक्ती अकाळी वृद्धत्वाकडे सरकते. संतती उत्पत्ती मध्ये देखील अडचन येते.

- मधुमेह, रक्तदाब, ह्रदय विकार, कॅंसर, संधीवात, लीव्हरचे आजार, गाउट, पक्षवात यांची शक्यता अधिक वाढते.

- व्यक्तीमत्व व आत्मविश्वास यांमध्ये कमतरता येते.

उपचार-

स्थौल्याचे कारण हे प्रत्येक व्यक्तीमध्ये वेगवेगळे असु शकते त्यामुळे व्यक्तीच्या प्रकृतीनुसार, देश, काल, ऋतु व इतर शरीर क्रियात्मक बाबींनुसार उपचार देखिल बदलतात. त्यामुळे एका व्यक्तीला स्थौल्यावर उपयुक्त ठरलेली औषधी दुसर्‍यावर तेवढीच प्रभावी ठरेल असे नाही. म्हणुनच आयुर्वेदानुसार वजन कमी करण्यासाठी Personalized approach ची गरज असते. वजन कमी करण्याची त्रिसुत्री म्हणजे- आहार-विहार, व्यायाम व औषधी.

थायरॉइड, डिप्रेशन इ.आजारांमुळे होणार्‍या स्थौल्यावर उपचार म्हणजे त्या आजाराची चिकित्सा करणे.

बाजारात अनेक फसव्या जाहीराती असलेली उत्पादने उपलब्ध आहेत जी वापरुन वजन कमी होत तर नाही आणी झालेच तर त्याचे साइड इफेक्ट प्रचंड असतात व कमी झालेले वजन नंतर दुप्पट वेगाने वाढते. वजन नैसर्गीक औषधींनी संथ व हळु हळु गतीने कमी केल्यास ते पुन्हा वाढत नाही.

आयुर्वेदानुसार स्थौल्याची चिकित्सा करताना अपतर्पन,लंघन, रुक्षण चिकीत्सा करावी लागते. बस्ती, वमन इ.पंचकर्माद्वारे शरीराचे शोधन करुन प्रथम शरीराचे चयापचय (Metabolism) योग्य करणे गरजेचे असते. यानंतर कफमेदोहर व लेखन औषधी ज्यामुळे मेदाचे पाचन व क्षरण होइल अशा गुग्गुळ कल्प, शीलाजीत, लोहकल्प, गोमुत्र, त्रिकटु यांसारख्या औषधींचा वापर व्यक्तीनुसार कमी अधिक केला जातो. जाठराग्नी सोबत मेदोधात्वग्नीची देखिल चिकीत्सा केल्याने अस्थी- मज्जा- शुक्र धातुंचे देखिल योग्य पोषण सुरु होते.

व्यायाम हा शरीरातील मेदाचे पाचन करण्यासाठी अतिशय उपयुक्त आहे. किमान १तास भरपुर घाम येइपर्यंत व्यायाम करावा जेणेकरुन आहारात घेतलेल्या कॅलरीज पेक्षा जास्त कॅलरीज खर्च होतील. एरोबिक व्यायाम, योगासने, स्विमिंग, रनिंग, सायकलींग अशा व्यायामाने हळु हळु परंतु कायमचे वजन कमी करण्यास मदत होते.

आहाराचे पथ्य-

- रोज व्यक्ती २७०० कॅलरीज चा आहार घेतो तो १/३ इतका (९०० कॅलरी) कमी करावा.

- त्यासाठी साखर, बटाते, भात, फॅट्स व कार्बोहायड्रेट युक्त आहार कमी करावा.

- दिवसा झोपणे टाळावे, अवेळी जेवणे व घाइने जेवने ताळावे

- डालड तुप, गोड व तळलेले पदार्थ, थंड पदार्थ, आइस्क्रीम, म्हशीचे दुध व दुधाचे पदार्थ टाळावेत.

- जेवनात तेलाचे व तेलजन्य बीयांचे ( शेंगदाने, तीळ, खोबरे) प्रमान अतीशय कमी करावे.

- सकाळी १ ग्लास उष्ण जलासोबत २चमचे मध घेतल्यास मेदाचे लेखन होते.

- पिण्यासाठी नियमीत उष्ण पाणी वापरल्यास मेदाचे क्षरण होण्यास मदत होते.

-- डॉ.योगेश शिवाजी चव्हाण, एम.डी.(आयु.) केरळ